Carriage Sr 1 van the Stichting Het Nederlands Spoorwegmuseum (SpM)

Salonrijtuig Sr 1 staat bekend als het Koninklijke rijtuig van koningin-moeder Anna Paulowna, de van oorsprong Russische grootvorstin, die er zelf op aangedrongen heeft het (originele) rijtuig te bouwen.

Op 21 november 1864 werd het nog ongenummerde rijtuig gekeurd en in orde bevonden. Daarna duurde het enkele weken voordat de ministeriële toestemming kwam. Gedurende de winter prefereerde het koninklijk gezelschap de warme haard boven een reis per slechts door stoven verwarmde trein. Anna Paulowna heeft van de Sr 1 geen gebruik meer gemaakt. Vóór de indienststelling is ze op 1 maart 1865 na een ziekbed van enkele weken overleden. Daarna werd het rijtuig regelmatig gebruikt door prins Frederik, de jongere broer van koning Willem II.

Het twee-assige rijtuig was gebouwd voor het bij de HSM in gebruik zijnde breedspoor (1995 mm). In 1864 kreeg de directie van de HSM toestemming om over het gehele traject van Amsterdam - Haarlem - Den Haag - Rotterdam naast het breedsporige enkelspoor een tweede spoor te leggen in normaalspoor (1435 mm) om de aansluiting op de rest van Europa in de toekomst niet te missen. Op 2 mei 1866 kwam dit enkelspoor gereed.

De bak van het salonrijtuig werd toen op een nieuw drie-assig onderstel geplaatst. Voor het eerst werd een nieuw type wielen toegepast, bestaande uit zestien teakhouten segmenten rond een smeedijzeren naaf, met rondom een smeedijzeren wielband, systeem Mansell.

Het nummer Sr 1 en de initialen HSM kreeg het rijtuig pas in 1970, toen in Den Haag de verbindingsboog met de NRS-lijnen tot stand kwam, en het vermoeden bestond dat het rijtuig wel eens over buitenlandse lijnen vervoerd zou kunnen worden.

Nadat in 1881 prins Frederik op 84-jarige leeftijd kwam te overlijden, werd het salonrijtuig vrijwel niet meer gebruikt. De HSM gaf het rijtuig daarom in 1884 een andere bestemming. Van een eindcoupé werd een gedeelte afgezonderd, dat werd voorzien van een privaat en een wasinrichting. In plaats van olieverlichting kreeg het rijtuig gasverlichting. De stoven werden vervangen door een verwarmingssyteem met briketten. Het rijtuig werd toen ter beschikking gesteld van personen die het zich konden permitteren om de gure Hollandse winters te ontvluchten. Dus VIP-rijtuig 'avant la lettre'.

Koningin Wilhelmina gebruikte het rijtuig nog één maal in 1905 voor een bezoek aan de provincie Friesland.

In 1908 werd de Sr 1 buiten dienst gesteld en gesloopt.

Bron: “Majesteit, uw trein staat gereed!” G.F. van Reeuwijk / Kluwer 1980

In 2009 gaf het Spoorwegmuseum opdracht aan de Firma Kloosterboer te Purmerend om een replica van de Sr 1 te bouwen. Het rijtuig waarvan de bouw door de Bank-Giro-Loterij gesponsord is, vervulde een leidende rol bij de tentoonstelling 'Royal Class' in 2010.

(BS 28/4'10)